Duurzaam vernieuwen: Hoe doe je dat in de praktijk? Hoe geef je daar sturing aan?

In de experimenten en initiatieven van Energiesprong en de Stroomversnelling is stelselmatig gewerkt aan systeeminnovatie. Energiesprong startte met experimenten en initiatieven met een energiebesparingsambitie van 45%, en nu, vijf jaar en vele initiatieven in vele steden later, worden Nul-op-de-meter woningen gerealiseerd. In het begin werd het programma vaak met scepsis en enige weerstand bekeken, maar nu staat er een beweging.

Emoties en gevoelens – machten en krachten

Wij hebben de dynamiek aan den lijve meegemaakt in rollen als kwartiermaker, procescoach of ontwikkelaar. In de initiatieven vond bijvoorbeeld voortdurend discussie plaats over ambitieniveaus en doelen. Er werden geregeld uitspraken gedaan als: “Hemelfietserij!” “Dat kan toch niet!” en “We moeten wel realistische doelen stellen.” Ook zagen we dat mensen vaak overdonderd werden door alle ontwikkelingen, mensen en factoren die een rol spelen. Men kon het letterlijk niet overzien. Voor sommigen leidde dat tot onzekerheid, weerstand of onmacht. Er was voortdurend gedoe over verantwoordelijkheden, procedures, prestatie indicatoren, verwachtingen, business modellen, planningen, et cetera. Met name als het om organisatiebelangen ging, werd de discussie scherp. Dit waren geen vingeroefeningen meer. Dit ging over echte projecten met grote investeringen en werkelijke bewoners.
Wij zijn gedurende de afgelopen jaren tot de conclusie gekomen dat emoties en gevoelens én de machten en krachten die daaruit voortvloeien een cruciale rol spelen in innovatie en transitieprocessen. Je stapt in een dynamiek tussen mensen, organisaties en systemen. En daar vindt van alles plaats. Op basis van belangen, verworvenheden en gewoontes, maar ook van eerdere ervaringen, referentiekaders en verlangens. Het is zeer verstandig deze machten en krachten niet te onderschatten. Ze kunnen je initiatief frustreren of ervoor zorgen dat het gaat vliegen!

En toch is het precies dat wat er vaak gebeurt. Er wordt geprobeerd met excellente inhoud, ratio en feiten mensen in beweging te krijgen. Er wordt gediscussieerd wie er gelijk heeft en wie niet. Er worden gedetailleerde planningen, “work breakdown structures” en andere tools uit de kast getrokken om de zaak te managen. Maar het is niet “je zet een handtekening onder een deal of overeenkomst en dan is het er” of “ik heb gelijk, de inhoud klopt en zo gaan we het dus doen”. De werkelijkheid bestaat uit interacties, weerstanden, emoties, belangen, chaos, tegenstrijdigheden en onzekerheid. Vaak weten we de antwoorden aan het begin van een initiatief niet. Zeker in dit soort projecten en initiatieven heb je creatievere, adaptievere en transformatievere aanpakken nodig dan de lineaire tools die gemaakt zijn voor voorspelbare projecten.

Wat is de onderzocht?

Wij ontwikkelden daarom de ‘stepping stones’ voor transitieprocessen. Een dynamisch en adaptief stappenplan dat helpt bij het werken in een complexe dynamische omgeving. Met onze aanpak houden we rekening met de machten en krachten die spelen en geven we handreikingen om daarmee om te gaan. De acht ‘stones’ zijn te clusteren in vier groepen.

• Stone 1: Het vraagstuk en het doel. Inzicht daarin en keuzes die daarin worden gemaakt gelden als leidend principe voor het initiatief. Het helpt om een zinvol en uitdagend doel te definiëren.
• Stones 2, 3 en 4: Je exploreert en identificeert actoren, sentimenten, belemmeringen, verbindingen en kansen. Je leert het systeem kennen. Je creëert overzicht om tot de kern te komen en om kantelpunten te ontdekken. Dit bouw je gaandeweg op terwijl je je in ‘het veld’ begeeft. Het is geen theoriewerk.
• Stones 5, 6 en 7: Hier zet je een proces neer, je ontwerpt het als het ware. Maar, verwacht het onverwachte. Wanneer je aan ambitieuze doelen werkt, werkelijk nieuwe content creëert en raakt aan gedrag en patronen van mensen en organisaties is alles mogelijk. Alles is nieuw en onzeker, mensen raken gestresst of geïnspireerd… Hoe ga je met die spanningen om als alles nieuw is, als er weinig of geen kaders zijn? Dan is er niks anders om mee te werken dan de intrinsieke waarden van de mensen en het proces waar je met elkaar in zit.
• Stone 8: Initiatieven maken deel uit van een groter geheel of context. De impact is vaak lange termijn werk en veel partijen zijn betrokken. Op een bepaald moment word je van een interveniërende actor meer een observator van wat er in beweging is gekomen. Je plaatst het initiatief en je rol in een breder perspectief en gebaseerd daarop reflecteer je op een logische volgende stap.

Dan begint eigenlijk de cyclus opnieuw. Het is een iteratief proces. En we zijn nog lang niet klaar!