Gemeenteraadsleden kunnen als volksvertegenwoordiger een belangrijke rol spelen bij het betrekken van bewoners bij de warmtetransitie. Stel daarvoor als gemeenteraad eerst de vraag: Waarom vinden we participatie belangrijk binnen onze gemeente? Ziet jouw raad participatie als onderdeel van goed bestuur, als manier om de kloof tussen bestuur en inwoners te verkleinen, of om beter samen te werken met bewoners? Het beantwoorden van de waaromvraag helpt om gedeelde waarden te vinden rond participatie. Vervolgens kun je met elkaar het ambitieniveau op het gebied van bewonersparticipatie bepalen.
De nieuwe Wet versterking participatie op decentraal niveau breidt bestaande inspraakregelingen uit naar participatie en verplicht gemeenten om een participatieverordening te maken.
Als de gemeenteraad vindt dat bewoners laten meebeslissen een essentieel onderdeel is van goed bestuur, ligt het ambitieniveau waarschijnlijk hoog. Je zult op de participatieladder dan de trede ‘coproduceren’, ‘(mee)beslissen’ of ‘zelf organiseren’ innemen. Realiseer je daarbij wel dat niet alle bewoners die actieve rol willen of kunnen vervullen. Sommige bewoners zijn liever bezig met het isoleren van hun eigen huis, dan met een plan voor de wijk. Anderen vinden het prima om enkel op de hoogte te worden gehouden. En er is ook een groep die zelfs met informatie niets kan of wil. Het is dus raadzaam om per wijk na te gaan welke mate van betrokkenheid bewoners zélf in gedachten hebben.
De ‘Betrokkenheidstrap’ is hiervoor een handig hulpmiddel. Het bepalen van het ambitieniveau is dus vooral het formuleren van een visie. Het leidt niet meteen tot een kant-en-klare participatieaanpak. Die kan per wijk verschillen.
Participatieladder en betrokkenheidstrap
Lees in dit artikel meer over de participatieladder en betrokkenheidstrap.
Een hoog ambitieniveau betekent dat de raad tenminste wil coproduceren, waarbij bewoners een gelijkwaardige, of zelfs bepalende stem hebben over de totstandkoming, uitvoering en evaluatie van beleid. De raad stelt kaders en controleert of het proces democratisch verloopt, en of de betrokken bewoners representatief zijn voor de wijk. Beschrijf de vereisten voor een geschikte rolverdeling van verantwoordelijkheden van zowel de gemeente als de bewoners helder in de participatieverordening. Daarin kun je ook vastleggen hoe je de democratische legitimiteit van een coproductieproject wil evalueren: hebben alle belanghebbenden hun zegje kunnen doen over de plannen en wat is daarmee gedaan?
Op het meest hoge ambitieniveau zal de gemeenteraad een ondersteunende rol aannemen, en de plannen van begin tot eind als verantwoordelijkheid van bewoners zien. Dit betekent dat bewoners zelf organiseren, en collectief eigenaar van het plan zijn. Bewoners richten bijvoorbeeld samen een coöperatie op, om zelf een warmtenetwerk aan te leggen en te beheren. De gemeente kan dat ondersteunen, door bijvoorbeeld voldoende expertise beschikbaar te stellen, of mee te betalen aan onderzoek. Het is belangrijk dat de raad richtlijnen opstelt voor de ondersteuning van dit soort bewonerscoöperaties. Neem daarin ook criteria op over de rol van de gemeente in het faciliteren en monitoren van deze initiatieven.
Tussen coproduceren en zelf organiseren zit het participatieniveau (mee)beslissen, waarbij zowel de gemeente als bewoners eigenaren zijn van het plan en het proces. Dit betekent ook dat bewoners eigen keuzes mogen maken. Als raad stel je vooral kaders op over welke beslissingen bij de raad liggen, en welke bij de bewoners. Je kunt als raad een aantal voorwaarden bepalen waaronder bewoners medebeslissingsrecht krijgen binnen projecten. Daarin kun je ook de vereiste mate van draagvlak en inclusiviteit opnemen, zo voorkom je dat het proces stukloopt op onduidelijke verwachtingen.
Bij een middelhoog ambitieniveau neemt de gemeente in ieder geval advies en reflectie van bewoners mee bij de voorbereiding, uitvoering en evaluatie van beleid. De raad stelt kaders op over de gewenste adviesvorm en vraagt bewoners om mee te denken. Een mogelijke vorm van advies is een commissie van bewoners en experts die hun visie geven op verschillende duurzame warmtebronnen. Als raad is het belangrijk om beleidskaders vast te stellen voor dit soort participatievormen, waarin je ook de samenstelling en rol van de commissies duidelijk beschrijft. Dit zorgt ervoor dat zowel bewoners als andere betrokkenen precies weten wat er van hen wordt verwacht en ook waar zij geen invloed op hebben.
Coproduceren past ook bij een middelhoog ambitieniveau: de raad stelt immers kaders op over waar de gemeente over beslist en waar de bewoners over mogen beslissen. Bij een middelhoog ambitieniveau zal de zeggenschap overwegend bij de gemeente liggen, maar hebben bewoners wel degelijk invloed tijdens de verschillende fases van beleid.
Bij een laag ambitieniveau, zal de gemeente bewoners informeren, of gebruik maken van raadpleging als het gaat om beleid. De gemeente zal dan vooral zenden, zonder bewoners actief te betrekken bij het meedenken of meebeslissen. Het is belangrijk dat de gemeenteraad helderheid schept over hoe en wanneer de gemeente bewoners informeert. Daarnaast kan het waardevol zijn om als raad zelf eens een informatieavond te organiseren of bij te wonen over de voortgang van de warmtetransitie in de wijk. Dit biedt bewoners de gelegenheid om vragen te stellen en geeft de raad inzicht in de algemene stemming rondom de plannen. Je hoort dan ook welke vragen en zorgen onder bewoners leven.
Met een laag ambitieniveau kan de raad er ook voor kiezen één stapje hoger op de participatieladder te gaan staan, door bewoners te raadplegen over beleid. Bijvoorbeeld door een enquête onder bewoners te verspreiden. Dat levert meningen, ervaringen en ideeën van bewoners op, maar ook hun zorgen over de warmtetransitie in de wijk. De rol van de raad is dan vooral gericht op het formuleren van kaders over wanneer en hoe input van bewoners wordt gevraagd én wat de gemeente ermee doet.
Tabel 1: De ambitie die je als gemeenteraad formuleert, geeft richting aan de rol van de raad en aan de kaders die de raad kan stellen. Elke ambitie kent eigen uitdagingen, maar er zijn ook algemene randvoorwaarden die voor elk ambitieniveau gelden.
| Ambitieniveau | Participatieniveau | Wat betekent dit voor bewoners | Taken van de raad |
|---|---|---|---|
| Laag | Informeren / Raadplegen | Bewoners ontvangen informatie en kunnen vragen stellen, maar hebben geen invloed op de besluitvorming. Delen ideeën, meningen en ervaringen, die in beperkte mate worden meegenomen in het plan. |
|
| Middelhoog | Adviseren / Coproduceren | Bewoners adviseren over plannen en delen hun belangen, maar de gemeente blijft verantwoordelijk voor de besluiten. Bewoners worden betrokken bij de ontwikkeling en uitvoering, in samenwerking met de gemeente. |
|
| Hoog | Meebeslissen / Zelf organiseren | Bewoners hebben mede-eigenaarschap over het plan, delen beslissingen en brengen lokale belangen in. Bewoners zijn volledig eigenaar van het plan en verantwoordelijk voor uitvoering en resultaten. De gemeente ondersteunt. |
|
Algemene randvoorwaarden
|
|||
Een mooi voorbeeld van een bewonerscoöperatie, waarbij de gemeente uitsluitend een ondersteunende rol had, vinden we op Vlieland. NPLW maakte een video waarin Evert van de Klundert, adviseur duurzaamheid en projecten, vertelt over dit bijzondere project.
In de wijk Duinwijck, gelegen in de gemeente Vlieland, hebben bewoners zelf een warmtebedrijf opgericht. De bewoners van deze kleine wijk, grenzend aan een natuurgebied, wilden zelf werken aan een duurzame oplossing voor hun warmtevoorziening. Uiteindelijk kozen ze voor zonnecollectoren als duurzame warmtebron om de 38 woningen in Duinwijck ’s winters te verwarmen. Daarnaast zorgen de collectoren het hele jaar door voor warm water in de wijk.
De uitvoering lag volledig in handen van de bewoners, die zich organiseerden in een bewonerscomité dat zij zelf oprichtten. De gemeente ondersteunde en bemiddelde waar nodig, maar bemoeide zich niet met de uitvoering van de pilot. Hoewel het proces niet zonder uitdagingen verliep, kwam het uiteindelijk goed.
Volgens Van de Klundert is een belangrijke les voor de gemeente: “Je moet van tevoren als gemeente goed beseffen wat je rol is en welke positie je wilt innemen. Je hebt natuurlijk meerdere afwegingen; het gaat niet alleen over de warmtetransitie, maar ook over de natuur.”
Om op een luchtige manier te leren over het effect van verschillende participatievormen gedurende de gebiedsgerichte verduurzaming, heeft Platform31 de serious game ‘Om Buurten’ ontwikkeld. In het bordspel nemen zeven spelers de rol van oppositieraadslid, wethouder, projectleider, participatiemedewerker of verschillende type bewoners aan. Ondanks de eigen ambities en doelstellingen van elke rol, is het doel van het spel om binnen zeven jaar op een duurzaam warmtenet aangesloten te zijn. De haast achter het realiseren van de doelstellingen leidt vaak tot het inzetten van lage participatieniveaus, waardoor het risico op weerstand van bewoners toeneemt, en de realisatie vertraagt. Na afloop van het spel wordt op deze effecten gereflecteerd, door middel van een begeleid gesprek. Het spel is primair bedoeld voor gemeentelijke ambtenaren, maar kan ook gespeeld worden met raadsleden, bestuurders en professionals die betrokken zijn bij de energietransitie.