Duurzame ontwikkeling van Nederland in de rijksbegroting 2026
Weinig vaart achter verduurzaming industrie en mobiliteit
De rijksbegroting 2026 bevat extra middelen voor de energietransitie, met name via het Klimaatfonds en de SDE++-regeling. Een groot deel van het budget voor verduurzaming komt uit bestaande fondsen of via kasschuiven’; er zijn dus weinig nieuwe impulsen. Nederland investeert de komende jaren – maar niet op de langetermijn – in windparken op zee. Grootverbruikers van elektriciteit worden tot en met 2028 gecompenseerd. Het kabinet haalt hiervoor €150 miljoen uit het Klimaatfonds. Tegelijk stelt het de nationale CO₂-heffing voor de industrie feitelijk buiten werking, wat de prikkel tot verduurzaming vermindert.
Het kabinet voert een vrachtwagenheffing in waarvan de opbrengst deels naar vergroening gaat, en verhoogt tijdelijk de korting op motorrijtuigenbelasting voor elektrische auto’s. De accijnskorting op brandstof blijft in 2026 van kracht, waardoor benzine, diesel en lpg niet duurder worden. Dit kost de schatkist veel geld. Om dat deels te compenseren, halveert het kabinet de jaarlijkse tegemoetkoming in energiekosten van huishoudens van €200 miljoen naar €100 miljoen, al wordt deze regeling wel verlengd tot na 2028. Ook levert het afzien van de herinvoering van rode diesel in de landbouw extra budget op voor het kabinet.
De subsidie voor windparken op zee keert terug, met een kleine 1 miljard euro uit het Klimaatfonds. Reden hiervoor is dat windparkbouwers hebben te maken met hogere kosten en de vraag naar groene stroom groeit niet snel genoeg, vooral door trage verduurzaming in de industrie. Verschillende windparken lopen daardoor vertraging op. De subsidie wordt alleen uitgekeerd als energieprijzen laag zijn en energiebedrijven hun kosten niet zelf kunnen terugverdienen. Deze subsidie betekent een versnelling van wind op zee op korte termijn, maar de plannen voor de bouw van windparken op de Noordzee in de tien jaar na 2030 zijn juist flink teruggeschroefd.
Gebouwde omgeving: subsidies om zelf te verduurzamen en fiscale voordelen bij circulaire bouw
Het Warmtefonds biedt onder meer financieringsmogelijkheden voor woningeigenaren met een laag inkomen en VvE’s. Vanuit het Klimaatfonds wordt het budget van het Warmtefonds structureel verhoogd: in 2026 met € 47,16 miljoen, in 2028 met € 108 miljoen en in 2029 met € 27 miljoen. Het kabinet zet de extra middelen in 2026 deels in voor het voorfinancieren van aanvragen bij het Europese Social Climate Fund. Om woningeigenaren actief te betrekken bij de verduurzaming van hun woning kunnen zij daarvoor tot en met 2030 subsidie aanvragen.
Om toe te werken naar een circulaire economie zet het Rijk onder meer specifiek beleid in op circulaire productketens, waaronder bouw en maakindustrie. In 2026 is hiervoor €69,7 miljoen uitgetrokken, deels voor stimulering van circulaire bouwmaterialen en ketensamenwerking. Via de MIA/Vamil-regelingen kunnen investeerders in circulaire gebouwen gebruikmaken van fiscaal voordeel. Daarvoor moet een gebouw bijvoorbeeld voor minstens 50% uit hernieuwbare grondstoffen bestaan, of voor 25% uit hergebruikte bouwproducten. Ook gebouwen die voor 25% demontabel en herbruikbaar zijn – volgens de losmaakbaarheidsindex – komen in aanmerking.
Veel ambities, maar beperkte middelen voor klimaatadaptatie
Klimaatadaptatie via het Integraal Waterbeleid blijft een prioriteit, maar de budgettennemen jaarlijks af. De uitgaven dalen van €86 miljoen in 2025 naar €81,9 miljoen in 2026, met verdere daling tot €51 miljoen in 2029. De middelen gaan onder meer naar Algemeen waterbeleid (€50,4 mln in 2026), gericht op regie, kennisontwikkeling en internationale samenwerking. Er gaat 3,3 miljoen naar waterveiligheid voor bescherming tegen overstromingen en 1,7 miljoen naar gebiedsgerichte aanpak van grote oppervlaktewateren. De regeling wordt uitgevoerd via het Bestuursakkoord Klimaatadaptatie, en middelen worden deels via het Gemeentefonds en Provinciefonds overgeheveld. Hoewel de beleidsambities hoog zijn – zoals een klimaatbestendig Nederland in 2050 – zijn de beschikbare middelen (steeds) beperkt(er). Dit roept de vraag op of deze voldoende zijn om de gestelde doelen tijdig te realiseren.
De Rijksbegroting erkent de urgentie van netcongestie en de noodzaak tot versnelling van de duurzaamheidstransities slechts beperkt. De maatregelen zijn vooral gericht op symptoombestrijding (zoals accijnskortingen en beperkte vergroening van mobiliteit); structurele investeringen in netverzwaring, lokale energie-initiatieven en warmtenetten ontbreken. De begroting mist een duidelijke versnelling richting het klimaatdoel van 2050: structurele keuzes en integrale sturing ontbreken. Zonder extra investeringen en regie is het tempo onvoldoende.
Uitdagingen voor het komende kabinet
Uitvoering van de grote transities via interbestuurlijk aanpakken
De huidige gelijktijdige transities in de energievoorziening, klimaatadaptatie en -mitigatie, voedselproductie en onze productiewijze (circulaire economie) zullen de komende dertig jaar onze manier van wonen, werken, verplaatsen, recreëren, produceren en consumeren ingrijpend veranderen.
De benodigde maatregelen hebben voor een groot deel betrekking op het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen, klimaatadaptatie en verminderen van grondstoffengebruik.
In 2021 onderschreef het kabinet Rutte III na het advies Rol nemen, ruimte geven van de Raad voor het Openbaar Bestuur het belang van interbestuurlijke samenwerking en stelde dat het Rijk en regio elkaar nodig hebben om complexe opgaven aan te pakken. Men pleitte voor gelijkwaardig partnerschap en voor het aanwijzen van één minister per grote opgave. Toch bleef sindsdien de uitvoering nog versnipperd. Er is geen expliciete structuur opgezet om de samenhang tussen duurzaamheidstransities in de landbouw, bouw en industrie systematisch te versterken.
Versnelling noodzakelijk voor behalen van klimaatdoel 2030
Naar verwachting leidt het huidige beleid niet tot het behalen van het klimaatdoel voor 2030. Het extra pakket klimaatbeleid dat in april werd gepresenteerd, levert veel minder op dan de beloofde CO2-reductie van 10 à 12 megaton. Volgens het PBL is het minder dan de helft, doordat veel maatregelen nog onzeker of onvoldoende uitgewerkt zijn, of minder opleveren dan verwacht.
Bovendien stijgt de uitstoot van het krachtige broeikasgas methaan wanneer maatregelen voor krimp van de veestapel uitblijven.
Voor een aantal sectoren ontbreekt zelfs beleid voor de periode na 2030. Zo is er na 2026 geen budget meer beschikbaar voor de belangrijkste subsidie die wordt gebruikt voor groene energie, CO2-opslag en duurzame fabrieken.
Meer regie en inspelen op lokale initiatieven
Het komende kabinet moet de regie nemen bij het oplossen van netcongestie door structureel te investeren in de uitbreiding en verzwaring van het elektriciteitsnet, en door via beprijzing en flexibiliteitsprikkels het gebruik van elektriciteit overdag te stimuleren. Versnel de aanleg van warmtenetten en maak het mogelijk om lokale initiatieven en energiecoöperaties een grotere rol te geven, bijvoorbeeld door meer ruimte te bieden voor decentrale opwek en opslag. Dit sluit aan bij de kabinetsvisie om de betrokkenheid van burgers bij het realiseren van energietransitieprojecten te vergroten.
Komende jaren is het ook van belang in te zetten op standaardisatie en opschaling van waterstofprojecten en stimuleren van de samenwerking tussen industrie, netbeheerders en overheden. Maak scherpe keuzes: stop met generieke accijnskortingen die verduurzaming tegenwerken en investeer gericht in de energietransitie. Essentieel zijn het vergroten van uitvoeringscapaciteit en kennis – vooral bij kleinere gemeenten -, regionale samenwerking en bundeling van taken.
Maak klimaatadaptatie krachtiger onderdeel van elk beleid
Veel Nederlanders ervaren het klimaatbeleid als onrechtvaardig: ze vinden dat bedrijven te weinig bijdragen en willen dat de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen. Consistent, samenhangend beleid is nodig om vertrouwen van burgers én bedrijfsleven te behouden. Let op neveneffecten, zodat klimaatmaatregelen bestaanszekerheid en gelijkheid niet ondermijnen.
Het Rijk moet nu regie nemen, doelen stellen, klimaatadaptatie integraal verankeren in beleid en ruimtelijke keuzes, en gericht investeren in waterretentie, vergroening en hittebestendigheid. Alleen zo kan Nederland de economische en maatschappelijke schade van klimaatverandering beperken en een klimaatbestendige toekomst veiligstellen. Zorg dat klimaatadaptatie een harde randvoorwaarde wordt bij nieuwe gebiedsontwikkelingen en woningbouw. Bouw niet op kwetsbare locaties (zoals diepe polders of gebieden met hoge overstromingsrisico’s) en koppel verdichting altijd aan vergroening en watermaatregelen.
Organiseer samenwerking tussen overheden, marktpartijen en maatschappelijke organisaties
Benader klimaatadaptatie niet langer als een aparte opgave, maar als sturende factor in gebiedsontwikkeling, beleidsvorming en investeringsbeslissingen. Dit vraagt om samenwerking tussen overheden, marktpartijen en maatschappelijke organisaties, en om het benutten van lokale kennis en gebiedsspecifieke kenmerken.
Het Rijk moet de regie nemen en zorgen voor concrete, meetbare doelen voor klimaatadaptatie op alle bestuurlijke niveaus (Rijk, provincies, gemeenten) om de voortgang te kunnen monitoren en tijdig bij te sturen waar nodig. Dit vraagt om een nationaal tijdspad en een stappenplan, ingebed in de Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS) en het Deltaprogramma. Zorg voor structurele financiering en kennisdeling en verruim de mogelijkheden voor publieke financiering van adaptatiemaatregelen, zodat gemeenten en regio’s daadwerkelijk kunnen investeren. Stimuleer kennisdeling en samenwerking tussen overheden, waterschappen, bedrijven en bewoners.
Moderniseer regelgeving voor circulair bouwen en verbeter financieringsinstrumenten
Er is geen apart geoormerkt budget voor circulair bouwen in de begroting 2026. De financiering loopt via bredere instrumenten voor woningbouw en gebiedsontwikkeling. Dit vraagt om actieve inzet van decentrale overheden en marktpartijen om circulaire ambities binnen bestaande regelingen te realiseren.
Een bredere visie en concrete instrumenten voor versnelling van circulaire bouwpraktijken ontbreken: neem bijvoorbeeld drempels voor circulair bouwen weg door regelgeving te moderniseren, financieringsinstrumenten te verbeteren en transparantie in de keten te vergroten. Verplicht publieke opdrachtgevers circulaire principes toe te passen bij aanbestedingen en renovaties. Focus op bestaande bouw en stimuleer hoogwaardig hergebruik van materialen. Versterk ketensamenwerking en ondersteun de ontwikkeling van circulaire businessmodellen. Maak circulair bouwen tot norm in de bouwsector en koppel het aan andere opgaven zoals energietransitie en stikstofreductie.
Kortom, de urgentie van de opgaven en de aard van de transities vragen om daadkracht van een nieuw kabinet. Om heldere keuzes en regie en een verdeling van kosten en baten over meerdere beleidsdomeinen. Alleen dan blijven de doelen voor een duurzame samenleving in zicht.
