Platform31 onderzocht drie casussen met betrekking tot participatie van de energietransitie:
Representativiteit wordt vaak beschouwd als de heilige graal van participatie. Heb je een (nagenoeg) representatieve steekproef? Participatie geslaagd. Heb je die niet? Dan wordt de waarde van het traject en de resultaten afgedaan. Echter, wanneer een overheid (of andere partij) participatie inzet om een beeld te vormen van de meningen en onderliggende waarden die leven in de maatschappij over een vraagstuk is diversiteit belangrijker dan representativiteit. Er is dan sprake van divergeren van ideeën en meningen. Vervolgens is het aan ambtenaren, bestuurders of initiatiefnemers om een geïnformeerde afweging te maken over het vraagstuk.
Hoe bereik je diversiteit? Net als representativiteit is dat gemakkelijker met laagdrempelige vormen van participatie, zoals bijvoorbeeld digitale raadplegingen. Omdat tijd en kennisniveau geen obstakel (zouden moeten) vormen tot deelname, kun je gemakkelijker een grote groep mensen bereiken. Diversiteit vergt alsnog de inzet van een breed scala aan wervingsmethoden, monitoring en eventuele bijsturing. Maar, je steekproef hoeft geen perfecte afspiegeling van de maatschappij te zijn; zolang je maar genoeg meningen van uiteenlopende groepen mensen hebt verzameld. Zo zijn er bijvoorbeeld slechts een beperkt aantal argumenten waarom mensen voor of tegen windmolens zijn. Op een gegeven moment heb je die allemaal in beeld.
Representativiteit wordt belangrijk wanneer je wilt weten hoe groot de groep is die op een bepaalde manier ergens over denkt. Oftewel: wanneer het gaat om het nemen van een gewogen besluit. In dat geval worden meningen en ideeën juist geconvergeerd. Een voorbeeld hiervan is bij de aanleg van een warmtenet. Vaak is het in een wijk alleen rendabel om een warmtenet aan te leggen als 80 procent van de bewoners wil meedoen. Dan kan een gemeente bijvoorbeeld een enquête organiseren. Als de proporties daar niet representatief zijn, kun je geen uitspraak doen over de business case.
Naast representativiteit is een andere heilige graal in participatie: zo hoog mogelijk op de ‘participatieladder’ zitten. Denk aan bewoners laten meebeslissen en coproduceren (hoog) in tegenstelling tot alleen geïnformeerd worden (laag). In een poging om vertrouwen van burgers terug te winnen stampen gemeenten door het hele land bijvoorbeeld adviserende burgerfora uit de grond; de perfecte combinatie van hoog op de ladder zonder (in de meeste gevallen) de touwtjes daadwerkelijk uit handen te geven. Voor sommige vraagstukken en in sommige fases is (de schijn van) meebeslissen en -produceren helemaal niet wenselijk. Vaak voldoet een simpelere methode.
Ook bij burgerfora en -beraden wordt representativiteit nagestreefd. Echter: hoe intensiever het proces, hoe moeilijker representativiteit is om te behalen. Je kunt loting inzetten en een vergoeding overwegen, maar een zekere mate van zelfselectie zal altijd plaatsvinden. Bewoners hebben nou eenmaal verschillende participatiebehoeften. En bijzonder weinig van hen willen maandenlang elke week discussiëren over de voorwaarden waaronder er een windmolen in het nabijgelegen veld mag worden geplaatst.
Daarom is het goed om verschillende methoden te combineren. Je kunt bijvoorbeeld eerst ideeën ophalen via een klein panel of burgertafel en die toetsen via een veel bredere groep bewoners via een enquête, of andersom. Zo is participatie toegankelijk voor iedereen, en bereik je zoveel mogelijk (groepen) mensen. Wellicht vinden we de komende decennia hét gouden ei voor perfect representatieve, intensieve vormen van participatie in de energietransitie die ook nog snel en betaalbaar zijn. Daar kan de energietransitie niet op wachten. Tot die tijd is perfectie de vijand van het goede. Laten we daarom experimenteren en de beste eigenschappen van alle methoden combineren.
Dit artikel is het eerste deel van een serie.