Een rode draad die terugkomt bij het onderzoek naar koppelkansen in (gemeentelijke) organisaties is het grote belang van hoe je met mensen omgaat. Enerzijds zijn dat de medewerkers van de eigen organisatie en professionele stakeholders, anderzijds zijn dat de bewoners. Er gaat in gemeenten veel aandacht uit naar het omgaan met bewoners – participatie en communicatie worden belangrijk gevonden bij een integrale aanpak van opgaven. Er is (gemeentelijk) participatiebeleid, maar het daadwerkelijk betrekken van bewoners bij beleidsuitvoering vraagt om nog meer aandacht en een ander uitgangspunt. Gemeenten spreken vaak over ‘van, voor en door bewoners’, maar de praktijk is weerbarstig.
Het derde speelveld: onwennig
In een Platform31-webinar over Koppelen eind 2024 presenteerde overheidsadviseur Govert Geldof de term het “derde speelveld”. Dit is het deel van het veld waar bewoners of particuliere initiatieven op spelen en dat zich probeert te verhouden met het traditionele speelveld met twee helften: overheid en markt. De metafoor maakt meteen duidelijk dat samen spelen met een derde veld onwennig is.
Het derde speelveld is in de praktijk al een feit. Er zijn talloze bewonersinitiatieven in verschillende stadia van ontwikkeling. Die initiatieven werken vanuit hun eigen kracht samen met overheid en markt. Om in een volwaardige positie te komen binnen de traditionele verhoudingen volgen zij een groeiproces. Binnen de landelijke koepelcoöperatie van duurzame energiegemeenschappen van burgers Energie Samen wordt dit proces “opgroeirecht” genoemd. De wetgever heeft in de Wet participatie op decentraal niveau het “uitdaagrecht” geformaliseerd. Bewoners krijgen steeds meer instrumenten om zich te organiseren en initiatief te nemen in hun leefwereld.
Functionele differentiatie is een rem
Bestuurskundig vraagt het spel op het derde speelveld om vernieuwing en actualisatie van bestaande systemen en structuren. Binnen overheidsorganisaties heeft de afgelopen decennia functionele differentiatie een stevig fundament gekregen. Doel is efficiënter en effectiever te werken, maar sommige opgaven vragen om koppeling en integraliteit die juist door de gedifferentieerde systemen geremd wordt. In verschillende steden wordt gewerkt met integrale gebiedsplannen en multifunctionele teams die deze vorm geven. Er ontstaan programmeertafels binnen de organisatie et cetera. Hoewel innovatie en vernieuwing veel aandacht krijgen wordt aangegeven dat een fundamenteel ander bestuurskundig uitgangspunt wenselijk is om het derde speelveld te erkennen binnen de gebruikelijke verhoudingen.
Koppelen van opgaven blijkt binnen (gemeentelijke) organisaties lastig door versnipperde financieringsmogelijkheden en de hoog-dynamische buitenwereld met veel verschillende partijen en mondige bewoners. Bewoners(initiatieven) hebben geen drijfveer om sectoraal te denken of te handelen. Hun leefwereld is integraal, misschien zelfs holistisch.
Dat leidt tot de veronderstelling dat het integrerend vermogen meer in de leefwereld van bewoners aanwezig is dan binnen de systemen van de (gemeentelijke) organisaties. Als die hypothese waar blijkt te zijn, gaat het idee ‘van, voor en door bewoners’ verder dan een (hoge) stap op de participatieladder. Actieve bewoners kunnen dan een startpunt vormen voor integrale aanpak en kunnen ook de toetssteen zijn om te bepalen of de integrale weg om opgaven te koppelen werkelijk gevolgd wordt.