Effectief opgavegericht werken met domeinoverstijgend budgetteren

Bewustwording

Complexe, maatschappelijke opgaven kunnen binnen overheden vaak niet – effectief – vanuit één domein worden aangepakt. De landbouwtransitie raakt bijvoorbeeld aan bestaanszekerheid, duurzaamheid, ruimtelijke ordening, economie, en meer. “Vanuit je eigen afdeling of sector kun je alleen vaak niet zien dat iets een domeinoverstijgend probleem is,” begint Angela Riddering. “In de energietransitie zie je bijvoorbeeld vaak een technische aanvliegroute, terwijl het gesprek met het sociaal domein pas plaatsvindt als er nood aan de man is, bijvoorbeeld als de prijzen ineens omhoog gaan.” Om het perspectief te verleggen is het dus cruciaal dat verschillende afdelingen en sectoren elkaar ontmoeten en samen vaststellen dat het probleem domeinoverstijgend is.

Verantwoordingsprikkel

Als een domeinoverstijgend gedeeld inzicht er is, dan loop je echter gauw tegen een flinke horde op, vervolgt Herrie Geuzendam. Er gaat binnen overheidsorganisaties namelijk een sterke prikkel uit vanuit de manier waarop je je moet verantwoorden. “Democratische legitimering is belangrijk. Echter, als een afdelingshoofd waardering krijgt en belangrijk gevonden wordt op basis van de omvang van mensen en budget waarover hij/zij beschikt, en degene daarop ook wordt aangesproken en afgerekend, dan blijft die prikkel daar liggen. Als de prikkel ook zou liggen op datgene wat je wilt bereiken als organisatie, en duidelijk is gemaakt hoe je daarin hebt geacteerd, is dat volstrekt anders”, legt Geuzendam uit. Dat betekent ook dat je weg wilt bij de redenatie ‘waar staan wij als afdeling of sector voor’ en toe naar denken vanuit impact: ‘wat is de opgave, en hoe kunnen wij daar als afdeling aan bijdragen?’

Samen verantwoording inrichten: Brabant Outcomes Fund (BOF)

Omdat domeinoverstijgend werken, en dus ook budgetteren, onlosmakelijk verbonden is met de manier waarop je uitleg geeft over je eigen handelen, gingen in Brabant een aantal partijen met elkaar om tafel. In Brabant liepen impactondernemers die hun succesvolle, domeinoverstijgende aanpak en het maken van brede impact wilden opschalen er namelijk tegenaan dat geen (grote) partij de portemonnee trok om dit te financieren. Financiering moest dus vanuit verschillende partijen komen en dat dreigde ingewikkeld te worden. Zo kwam het dat de provincie Noord-Brabant, Social Finance NL, Stichting Doen en Rabo Foundation als onderdeel van het impact traject van het Brabant Outcomes Fund (BOF) samen één manier ontwikkelden om zich te verantwoorden naar verschillende financiers. Ze stelden elkaar aan de voorkant vragen als: wat voor impact realiseer je, hoe meet je dat en hoe ga je je erover verantwoorden? Wat voor informatie heb je nodig voor de verantwoording? En werkt dit ook voor de financiers? Banken hebben namelijk andere verantwoordingseisen dan een onderneming. “Aan de voorkant hebben de partijen hier al over nagedacht, en het heeft tijd gekost om dat af te stemmen. Maar het maakt deze manier van financieren wel mogelijk en bespaart een hoop dikke rapporten achteraf”, aldus Riddering.

Bemenste kruispunten

Naast het tackelen van verantwoordingsvraagstukken komen bij domeinoverstijgend budgetteren en werken vragen op het pad over beslissingen die genomen moeten worden. Riddering legt uit: “het gaat bijvoorbeeld om capaciteitsvraagstukken die maar niet opgelost worden. Er is geld beschikbaar binnen een opgave, maar een tekort aan de juiste mensen. Binnen een afdeling moet dan worden besloten: wat gaan we dan niet doen, als we dit ene wel willen doen? Het betekent dat je andere prioriteiten moet stellen. Die gesprekken moet je samen voeren tussen domeinen, want dat zijn kruispunten. En als die kruispunten onbemenst zijn, of geen ritme hebben waarin ze plaatsvinden en niet bepaald is wie de knoop doorhakt, dan blijf je in kringetjes draaien.”

Samen inleggen in de Bossche Bond

Als voorbeeld noemt Riddering Den Bosch, waar woningcorporaties, gemeente, WMO en partijen zoals de Voedselbank het probleem van de onbemenste kruispunten bij domeinoverstijgend budgetteren proberen te ondervangen. Tijdens een conferentie over de hardnekkige problematiek rondom armoede stelde men de vraag: ‘wat nou als de dingen vastlopen? Als professionals weten wat er eigenlijk moet gebeuren, en er maar niet doorheen komen?’ Hiervoor is toen een clubje opgericht, legt Riddering uit. Met gebruik van een revolving fund heeft de club mandaat om het proces dan recht te trekken. Achteraf wordt met de directie van betreffende partijen gesproken over de aanpak die nodig was en wordt de rekening teruggelegd bij de partij die geïdentificeerd is als de plek waar de oplossingen vastliepen. Elke partij legt 10.000 euro in en samen werken ze onder het motto: laten we kijken hoe ver we komen, en leren van momenten waarop het misgaat.

Wat heb je ervoor over?

Als voor complexe, domeinoverstijgende vraagstukken zoals de warmtetransitie, eenmaal gezamenlijke ambities zijn geformuleerd, ziet Riddering vaak dat er een ongemakkelijk situatie ontstaat. De wethouder(s), gemeenteraad en ambtenaren willen de eerste stap zetten en komen bij de vraag: wat gaat het kosten? “Het antwoord is dan ‘geen idee, want we hebben nog nooit zo’n complexe warmtetransitie meegemaakt.’ De grote verwevenheid tussen vraagstukken in de warmtetransitie en daarmee de onvoorspelbaarheid van effecten van bijvoorbeeld een nieuwe regeling op het systeem als geheel, maken het ramen van kosten en baten ongewis”, legt Riddering uit. “De kunst is om dan de vraag om te draaien: ‘wat hebben we ervoor over om er iets van te maken?’ Dat is een hele andere manier van denken.” Geuzendam vult aan: “daarna volgen de vragen: welke mensen heb je nodig? En in wie heb je vertrouwen? Eigenlijk wil je dat er in tijden van capaciteitstekort op domeinoverstijgende vraagstukken, gestuurd wordt op mensen en hun kennis en vaardigheden, in plaats van op geld, zoals columnist Marike Stellinga dit jaar schreef in de NRC”, aldus Geuzendam. Een mooi voorbeeld hiervan is de inzet van Johan Remkes als onafhankelijk gespreksleider tussen kabinet, boeren en alle andere relevante partijen rond de stikstofcrisis.

Opgavegericht werken in Nijmegen

Riddering en Geuzendam halen Nijmegen aan als goed voorbeeld om deze manier van werken in de hele organisatie te implementeren. In de leeswijzer bij de stadsbegroting lezen we dat per programma de volgende basisvragen zijn gesteld: ‘waarom doen we eigenlijk wat we doen, vanuit welke doelen en ambities en hoeveel geld hebben we daarvoor over?’ Geuzendam licht toe: “het proces om hier te komen heeft lang geduurd, want als elk domein zijn doelstellingen in kaart brengt, zie je ook plekken waar deze met elkaar interfereren, zoals je dat ook in de landbouwtransitie ziet. Het is uiteindelijk gelukt de afdelingen bij elkaar te krijgen en een zogenaamde doelenboom te formuleren die domeinen overstijgt. Zo kan de gemeente afwegingen maken vanuit een totaalbeeld.” De doelenboom van de vastgestelde maatschappelijke opgaven van Nijmegen is onder het nieuwe college gekoppeld aan de begroting van de gemeente. Domeinoverstijgend budgetteren kan op die manier effectief bijdragen aan het versterken van opgavegericht werken binnen de gemeente.