Betaalbaarheid in de warmtetransitie is een complexe rekensom

Betaalbaarheid: voor wie?

Een belangrijke afspraak in het Klimaatakkoord is dat burgers en gemeenten zo veel mogelijk worden ontzorgd. Dit kan bijvoorbeeld door bewoners te helpen met het indienen van subsidieaanvragen en adviseren over de nieuwe maatregelen. Maar ook een goede balans tussen de kosten en de voordelen voor de gebruiker is een vorm van ontzorging. Inwoners moeten hun investeringen bij voorkeur terugverdienen, bijvoorbeeld door een lagere energierekening.

Voor ‘betaalbaarheid’ bestaat geen blauwdruk die voor ieder huishouden geldt, zegt Bente Vedder, die als projectleider bij het ministerie van VRO werkt aan de nadere uitwerking van de Wet gemeentelijke instrumenten warmtetransitie (Wgiw). “Het ene huishouden kan moeiteloos tienduizend euro investeren in verduurzaming, terwijl dat voor een ander onhaalbaar is om zonder lening te doen.” Daarnaast: niet iedereen die dat kán, wíl ook geld steken in verduurzaming.

Betaalbaarheidstoets als nieuwe verplichting

Met een recent aangenomen amendement in de Wgiw is een belangrijke stap gezet: betaalbaarheid in de warmtetransitie moet niet langer alleen worden overwogen, maar daadwerkelijk worden gewaarborgd bij het maken van de plannen. Dit betekent dat gemeenten verplicht zijn een betaalbaarheidstoets uit te voeren voordat zij wijken aanwijzen om van het aardgas af te gaan.

Een wijkaanpak vereist dat iedereen op hetzelfde moment meebeweegt. Voor sommige mensen komt dat goed uit, voor anderen juist helemaal niet. Gemeenten moeten bij een wijkgerichte strategie omgaan met deze verschillen. Het Rijk treft hiervoor maatregelen, maar gemeenten kunnen ook zelf aan de slag.

Maatregelen van het Rijk voor een betaalbare warmtetransitie

Bij de aanleg van warmtenetten zijn de financiële voordelen duidelijk: hoe meer mensen zich aansluiten, hoe goedkoper het wordt. Toch zul je de investeringen die je doet voor de lokale warmtetransitie waarschijnlijk nooit voor honderd procent terug kunnen verdienen voor ieder individueel huishouden in de wijk. Vedder vertelt dat het Rijk ernaar streeft de onrendabele top – het deel van de investering dat niet direct financieel terugkomt – te verkleinen. Daar zijn verschillende manieren voor. Met subsidies wordt het investeringsbedrag verlaagd en mede door hogere energiebelastingen wordt gas steeds duurder. Investeren in duurzame energievoorzieningen wordt dan vanzelf aantrekkelijker. Andere maatregelen, zoals uitfaseren van slechte energielabels in de huursector, geven verhuurders een extra zetje om hun panden te verduurzamen. Vaak verdienen zulke investeringen zich ook snel terug.

Gerichte hulp voor kwetsbare huishoudens

Betaalbaarheid wordt vaak op maatschappelijk niveau beoordeeld, waardoor je individuele huishoudens met de grootste energiearmoede over het hoofd zou kunnen zien. Dit is soms terug te zien bij subsidies zoals de ISDE, die niet inkomensafhankelijk is. Het NIP LAI richt zich daarentegen juist wel op woningen waar kwetsbare huishoudens wonen (lage WOZ-waarde). De NIP LAI-subsidie biedt ook de mogelijkheid tot maatwerk door de gemeente, waaronder een inkomenseis. De Energiebespaarlening van het Warmtefonds, met nul procent rente en aflossing naar draagkracht voor inkomens onder de 60.000 euro per jaar, richt zich op huishoudens met een smalle beurs. Steeds meer van die huishoudens weten hun weg te vinden naar het Warmtefonds, mede doordat het fonds wordt ingericht om angst of wantrouwen weg te nemen.

De rol van de gemeenteraad: sturing, participatie en vertrouwen

Zoals blijkt uit het rapport Planbureau voor de Leefomgeving, 2024 'Aardgasvrij, een goed idee, maar...' , zijn betaalbaarheid en een eerlijke kostenverdeling als het gaat over de warmtetransitie voor veel bewoners belangrijke thema’s. Hoewel burgers het belang van de warmtetransitie erkennen, voelt bijna veertig procent zich niet goed vertegenwoordigd door hun gemeenteraad als het gaat om het verwarmen van de wijk. Het is aan het college om de betaalbaarheid van de lokale warmtetransitie te kunnen onderbouwen in het warmteprogramma. De gemeenteraad hoeft officieel niet betrokken te zijn bij het opstellen van de warmteprogramma’s. Welke rol de raad in dat proces speelt, is een keuze die je samen kan maken. Sommige colleges kiezen voor een nauwe samenwerking met de raad, terwijl andere gemeenteraden juist veel aan het college overlaten, totdat zij er wettelijk zelf iets van moeten vinden.

Praktische adviezen voor raadsleden

De regels voor het waarborgen van betaalbaarheid voor bewoners zijn nog niet definitief, maar gemeenteraadsleden hoeven in de tussentijd niet stil te zitten. Het is belangrijk om met de raad na te gaan wat betaalbaarheid voor jouw gemeente betekent. De warmtetransitie is immers een lokale opgave, waarin je als gemeente de regie hebt om het juiste pad te vinden. Ontwikkel een visie voor betaalbaarheid op wijkniveau in jouw gemeente: onderzoek per wijk wat betaalbaarheid voor de bewoners inhoudt. Dit stelt de gemeenteraad en het college in staat om rekening te houden met de kenmerken van een wijk en de uitdagingen die daarbij horen. Betrek bewoners actief bij de plannen en informeer ze over de afwegingen die de gemeenteraad maakt. Met de complexiteit van de warmtetransitie is het belangrijk dat gemeenten zelf de regie nemen en verder denken dan de minimale wettelijke vereisten. Vertegenwoordiging is maatwerk, zeker als het gaat om betaalbaarheid.