Aardgasvrij: diverse routes naar uitvoeringsplannen

In dit artikel zoomen we in op de vraag hoe gemeenten in de beginfase van het proces richting het wijkuitvoeringsplan te werk gaan en in hoeverre dit aansluit bij de procesaanpak zoals beschreven door het Nationaal Programma Lokale Warmtetransitie. Deze vergelijking biedt inzicht in de mate waarin de praktijk overeenkomt met de aanpak zoals die wordt voorgesteld. Daarnaast identificeren we trends en patronen in de werkwijze van gemeenten. Op basis van de eerste twee (van de vier) gesprekken die we halfjaarlijks met de gemeenten hebben gevoerd, delen we de eerste inzichten.

Hoe kom je tot een uitvoeringplan?

Het proces om tot een aardgasvrije wijk of buurt te komen kan jaren duren. Gemeenten moeten, in samenwerking met bewoners, woningcorporaties en andere belanghebbenden, tot een uitvoeringsplan komen dat zowel technisch als sociaal gedragen wordt. Dit proces verloopt echter niet uniform: gemeenten hanteren verschillende strategieën, mede beïnvloed door lokale omstandigheden, eerdere ervaringen en politieke keuzes. Om gemeenten en belanghebbenden te helpen bij het opstellen van een uitvoeringsplan, heeft het Nationaal Programma Lokale Warmtetransitie (NPLW) een handreiking ontwikkeld om stapsgewijs tot een (wijk)uitvoeringsplan te komen. In dit artikel wordt verwezen naar de zes fases die het NPLW beschrijft als ‘procesaanpak NPLW’. Met de handreiking, die in het voorjaar van 2024 gepubliceerd werd, ondersteunt het NPLW gemeenten bij de inrichting van het proces.

NPLW: Proces totstandkoming uitvoeringsplan warmtetransitie

Het document ‘Proces totstandkoming uitvoeringsplan warmtetransitie’ gepubliceerd door het NPLW “beschrijft de activiteiten die nodig zijn om op een transparante en zorgvuldige wijze een uitvoeringsplan op te stellen.” Nationaal Programma Lokale Warmtetransitie (Mei 2024). https://www.nplw.nl/uitvoeringsplan/proces-totstandkoming  1 Aan dit document hebben veel partijen bijgedragen, waaronder gemeenten, hun partnerorganisaties en de landelijke partners van het NPLW. In zes fases beschrijft het NPLW het proces om tot een uitvoeringsplan te komen (zie ook figuur 1):

1. Initiatie – je verzamelt informatie over het gebied, haar bewoners en belanghebbenden. Je brengt aandachtspunten in kaart en rondt af met een startnotitie, waarin je de aanleiding, voorlopige opgave en het plan van aanpak beschrijft.
2. Verkenning – je verdiept en vult de verzamelde informatie aan en brengt realistische warmteopties, koppelkansen en zorgen in beeld. Je rondt af met een wijkanalyse, waardoor het gebied zowel op fysiek als sociaal vlak in beeld is.
3. Projectaanpak – samen met partners en de lokale gemeenschap bepaal je welke warmteopties verder uitgewerkt worden en stel je een plan met toetsingskader op. Het resultaat is een projectplan met concrete vervolgstappen, dat bestuurlijk wordt vastgelegd. Je kunt ook een samenwerkingsovereenkomst sluiten met de partners.
4. Uitwerken van het uitvoeringsplan – je onderzoekt en ontwerpt de gekozen oplossingen, werkt businesscases en ondersteuningspakketten uit en legt deze vast in een concept-uitvoeringsplan. Deze fase duurt doorgaans het langst, met beperkte invloed van de lokale gemeenschap.
5. Toetsen van het uitvoeringsplan – je bespreekt het concept-uitvoeringsplan met de belanghebbenden en lokale gemeenschap, toetst het aan het eerder opgestelde kader, verwerkt input en stelt het ontwerp-uitvoeringsplan op. Het doel is om draagvlak te krijgen voor de gekozen warmteoplossingen, maar ook om de conceptplannen aan te scherpen.
6. Vaststellen van het uitvoeringsplan – het uitvoeringsplan wordt bestuurlijk vastgesteld, als vrijwillig programma onder de Omgevingswet of als beleidsdocument, en vormt de basis voor uitvoering en mogelijke wijziging van het omgevingsplan.

Figuur 1 – Visualisatie NPLW-procesaanpak

Onderzoeksmethode

Eind 2023 gaven gemeenten aan welke plannen en stappen waren gezet en wanneer zij een vastgesteld uitvoeringsplan verwachtten. In een tweede gespreksronde vulden zij dit aan met recente ontwikkelingen. Op basis van deze informatie vergelijken we de zeven praktijkcasussen onderling én met de NPLW procesaanpak.
Voor het opstellen van de wijkuitvoeringsplannen benoemde een aantal gemeenten PAW aanvragen als bron van inspiratie en twee gemeenten gaven een eigen invulling aan de methode van het Wijkkompas. Zowel de methode van het Wijkkompas als de procesaanpak van het NPLW zijn bedoeld als ondersteuning en houvast bij het opstellen van een uitvoeringsplan, niet als een blauwdruk.

We stellen in deze vergelijking de NPLW-procesaanpak en de gehanteerde processen van de gemeenten centraal. De casussen van de gemeenten zijn daarom geanonimiseerd. Voor een uitgebreide omschrijving van elke casus, zie: Voorzichtig uit de startblokken: nulmeting uitvoeringsplannen warmtetransitie (https://www.platform31.nl/artikelen/voorzichtig-uit-de-startblokken-nulmeting-uitvoeringsplannen-warmtetransitie/) 2 Hieronder lichten we elke casus individueel toe.

Processen: verschillen en overeenkomsten

Eerste inzichten over de totstandkoming van wijkuitvoeringsplannen

De eerste ervaringen met het opstellen van wijkuitvoeringsplannen laten zien dat gemeenten op verschillende manieren invulling geven aan dit proces. Ondanks dat de meeste gemeenten hun aanpak niet strikt baseren op de beschikbare handleidingen, zoals die van het NPLW, zijn er veel overeenkomsten in proces, aanpak en samenwerking. Het document van het NPLW is dan ook geen blauwdruk, maar een hulpmiddel om op een transparante en zorgvuldige manier een wijkuitvoeringsplan op te stellen. Tegelijkertijd bieden de eerste stappen uit de praktijk interessante inzichten over hoe het proces kan verlopen. Onderstaande observaties geven richting aan hoe gemeenten hun aanpak kunnen versterken, met de lokale werkelijkheid als belangrijke basis.

Een goede start versnelt het proces

Gemeenten die in een vroeg stadium inzetten op samenwerking en het gezamenlijk opstellen van een startnotitie, leggen een stevige basis voor een soepel verloop van het verdere proces. Dit versterkt het eigenaarschap van partners en helpt verwachtingen te verduidelijken.

• Een goede samenwerking met partners en een gezamenlijke startnotitie vormen een solide basis voor een sneller en beter afgestemd proces.

Verschillen in fasering en flexibiliteit

Een aantal gemeenten hanteert een strikte fasering, wat kan bijdragen aan een zorgvuldig en transparant proces, maar kan ook voor vertraging zorgen bij de doorlooptijd van het uitvoeringsplan. Andere gemeenten zijn flexibeler, en starten bijvoorbeeld de verkenningsfase al voordat de initiatie volledig is afgerond of voegen de projectaanpak samen met de verkenning. Dit kan het proces enerzijds versnellen, maar kan ook resulteren in een minder diepgaande analyse en minder ruimte voor heroverweging.

• Stem de fasering bewust af op de lokale context, en weeg snelheid af tegen zorgvuldigheid en heroverwegingsruimte.

De rol van participatie: vroeg betrekken versus later draagvlak creëren

In vrijwel alle gemeenten speelt bewonersparticipatie een belangrijke rol, maar de manier waarop dit wordt ingericht verschilt. Er zijn gemeenten die sterk inzetten op vroegtijdige samenwerking met woningcorporaties en bewoners(initiatieven). Dit helpt bij het creëren van draagvlak en voorkomt weerstand in latere fasen, maar kan het proces in de beginfase vertragen doordat de afstemming lang kan duren.

• Bepaal strategisch het moment van participatie, waarbij vroeg betrekken draagvlak vergroot maar ook extra afstemming vraagt.

Leren van eerdere ervaringen en parallelle processen

Gemeenten met eerdere ervaring in het opstellen van wijkuitvoeringsplannen, lijken meer tijd te nemen voor de initiatie- en verkenningsfase. Door geleerde lessen uit het verleden worden zo mogelijke valkuilen vermeden. Daarnaast werken sommige gemeenten parallel aan meerdere uitvoeringsplannen. Dit stelt hen in staat om lessen uit de ene wijk direct toe te passen in de andere, wat het proces dynamischer en efficiënter kan maken.

• Eerdere ervaringen en gelijktijdige trajecten kunnen het proces versterken, mits er aandacht is voor overdraagbaarheid en samenhang.

Pragmatisch te werk gaan kan voordelen bieden

Sommige gemeenten zetten al vroeg in het proces concrete stappen, zoals het opzetten van een energieloket of het afsluiten van samenwerkingsovereenkomsten. Dit laat zien dat gemeenten soms pragmatisch te werk gaan en hun aanpak op basis van lokale omstandigheden inrichten.

• Een pragmatische aanpak afgestemd op lokale omstandigheden kan de uitvoerbaarheid vergroten, en houdt tegelijkertijd ruimte voor alternatieve oplossingen.

De eerste ervaringen maken duidelijk dat er geen vast stappenplan bestaat voor het opstellen van een wijkuitvoeringsplan. Gemeenten moeten hierin hun eigen weg vinden, met een balans tussen structuur en flexibiliteit, en rekening houdend met alle belangen die meespelen. De inzichten uit de praktijk laten het belang zien van een goede start, participatie en de kracht van pragmatisme en leervermogen. Uitvoeringsplannen moeten niet alleen uitvoerbaar zijn, maar ook worden gedragen.