Je hoeft maar een kort rondje door de wijk Vollenhove in Zeist te lopen om een grote diversiteit aan ontmoetingsplekken tegen te komen. Dat varieert van formele ontmoetingsplekken, zoals wijkcentrum ’t Volle Hof, tot informele ontmoetingsplekken zoals de gemeenschappelijke picknicktafels en de voetbalkooi waar jongeren elkaar treffen.
Dit soort plekken zijn waardevol. Zeker in Vollenhove, waar grote flats het straatbeeld domineren. De hoogbouw maakt het moeilijker om een hechte gemeenschap te vormen, want bewoners komen elkaar niet makkelijk spontaan tegen op straat. Voor bewoners van hoogbouwflats is de openbare ruimte vaak hun ‘tuin’, waardoor een goede buitenruimte met gelegenheden om anderen te ontmoeten essentieel is. Deze ontmoetingsplekken spelen daarnaast een belangrijke rol in het versterken van de sociale cohesie en het welzijn van bewoners in de wijk. Dat zien we niet alleen in Vollenhove, maar in alle kwetsbare wijken. Het positieve effect van contacten met buurtbewoners en zichtbare activiteiten in ontmoetingsplekken is dat bewoners zich fijner voelen in hun buurt. Ontmoeting draagt bij aan het creëren van een gezonde leefomgeving.
Sociale verbindingen in de wijk van vitaal belang
Verschillende onderzoeken laten zien dat zeker in tijden van crisis, zoals bij een ramp, sociale verbindingen in de wijk van vitaal belang zijn. De Amerikaanse socioloog Eric Klineberg ziet voorzieningen zoals ontmoetingsplekken als onderdeel van de sociale infrastructuur. Hij noemt het dan ook Palaces for the people in zijn gelijknamige boek. In een onderzoek naar de gevolgen van een hittegolf in 1995 in Chicago ontdekte hij dat na deze natuurramp twee kwetsbare buurten hele uiteenlopende sterftecijfers hadden. Zijn analyse toont aan dat dit te verklaren was door verschillen in de sociale infrastructuur: de aanwezige voorzieningen en plekken voor ontmoeting zorgden in de ene buurt voor lagere sterftecijfers. Als bewoners elkaar beter kennen dankzij de verschillende ontmoetingsplekken, kunnen zij elkaar ook makkelijker vinden en helpen. Een vergelijkbare bevinding heeft Hoogleraar Mark Levels
over oorlogsdreiging in een recent interview: een buurt met meer sociale samenhang is weerbaarder voor de bedreigingen van een hybride oorlog, zoals uitval van energie- en watervoorzieningen en ICT-systemen.
Ontmoeting belemmerd
Ondanks het belang van ontmoetingsplekken stonden ze de afgelopen decennia toch onder druk. Door bezuinigingen verdwenen plekken als bibliotheken en buurthuizen. De ruimte in steden is schaars en kostbaar, dus private partijen geven doorgaans meer prioriteit aan financieel aantrekkelijkere woningbouw. Zonder gemeentelijke sturing en betrokkenheid van woninbgcorporaties op ontmoetingsplekken is het moeilijk deze plekken te creëren en te behouden. Maar lange tijd namen gemeenten vaak juist minder regie als het ging om bijvoorbeeld grondbeleid dat stuurt op voorzieningen. Ook woningcorporaties konden jarenlang (noodgedwonen) minder aandacht aan leefbaarheid besteden doordat zij zich door gewijzigd nationaal beleid meer op hun kerntaken moesten richten.
Een complicerende factor is dat ontmoetingsplekken als thema tussen verschillende beleidsvelden vallen. Het raakt bijvoorbeeld aan het sociale domein, openbare ruimte en gezondheid. Iedereen vindt ontmoeting belangijk, maar toch is geen enkel beleidsdomein de exclusieve eigenaar. Ontmoetingsplekken hebben daardoor vaak geen duidelijke plek op de begroting. Ook is het beheer en onderhoud niet altijd goed geborgd.
Hernieuwde aandacht voor ontmoetingsplekken
De laatste jaren is er sprake van een kentering en zien we de aandacht voor ontmoetingsplekken in kwetsbare wijken weer terugkeren. Vanuit het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid en verschillende Regio Deals is er de afgelopen jaren geld beschikbaar gekomen om in kwetsbare wijken onder andere te investeren in ontmoetingsplekken. Dat gebeurt regelmatig vanuit een brede wijkaanpak. Vanuit een integraal perspectief is dan zowel aandacht voor het sociale leven in de wijk, veiligheid en ook aanpak van de fysieke omgeving.
Eén van de gebieden waar ontmoeting weer een impuls krijgt is Vollenhove. Deze buurt maakt met de aanpak Vollenhove Vooruit onderdeel uit van de Vitale Wijken aanpak in de provincie Utrecht. Rijk, provincie en gemeenten (Zeist, Utrecht, Amersfoort en Nieuwegein) werken sinds 2020 samen aan leefbare, veilige, groene en gezonde wijken met gelijke kansen voor iedereen.
Dat doen zij in een aantal specifieke kwetsbare wijken in deze gemeenten. In Vollenhove zijn vanuit die aanpak het Wijkcentrum ’t Volle Hof, ’t OntmoetingsPlein, buurtfeesten en een voedselbos gerealiseerd. Ook is er een kinderatelier waar kinderen langskomen om te schilderen, knutselen of iets anders creatiefs te maken. Dit wordt georganiseerd door een kinderwerker
van MeanderOmnium, die een steunpilaar is voor zowel ouders als kinderen. Het zijn allemaal plekken voor en door bewoners uit de buurt, die er vaak ook een actieve rol vervullen.
Sterke ontmoetingsplekken
De hernieuwde aandacht voor ontmoetingsplekken leidt ook tot meer onderzoek naar hoe je die plekken op de juiste manier inricht. Zo verscheen recent de publicatie samen bouwen aan ontmoeting, waarin werd verkend wat werkt voor ontmoeten bij vrouwen met een niet-westerse migratieachtergrond en tienermeiden tussen de 12 en 18 jaar. Verschillende groepen bewoners kunnen ontmoetingsplekken op uiteenlopende manieren beleven, daarom wil de studie bijdragen aan doelgroep-specifieke kennis. Het onderzoek laat zien dat er bij ontmoetingsplekken vier wares in balans moeten zijn:
- Hardware: De fysieke ruimte waar mensen elkaar ontmoeten.
- Software: Dat wat er plaatsvindt in de fysieke ruimte, zoals het aanbod van activiteiten.
- Orgware: de organisatiestructuur en coördinatie van de ontmoetingsplek, inclusief de borging van de plek en betrokkenheid van bewoners.
- Mindware: De perceptie van bewoners bij een ontmoetingsplek en hoe die verandert door de inrichting ervan.
Het onderzoek toont onder andere aan dat voor vrouwen met een niet-westerse achtergrond het belangrijk is dat er sprake is van een veilige ruimte met voldoende bankjes en speelruimte voor kinderen (hardware), activiteiten die aansluiten bij de leefwereld van vrouwen (software) en de aanwezigheid van vertrouwde sleutelfiguren (orgware). Voor tienermeiden is een ontmoetingsvriendelijke omgeving een toegankelijke en beschutte plek waar meiden zichzelf kunnen zijn (hardware), met activiteiten die zorgen voor contact met leeftijdsgenoten en jongerenwerkers (software) en waar ruimte is voor eigenaarschap en inspraak via bijvoorbeeld jongerenraden (orgware). De mindware gaat om hoe vrouwen en meiden zich voelen bij een plek. Dat draait met name om gevoelens van veiligheid, die juist in kwetsbare wijken nogal eens onder druk staan door de inrichting het gebruik van de openbare ruimte (zie: Magazine De Veilige Wijk). Oog hebben voor die verschillende ervaringen is essentieel om te zorgen dat ontmoetingsplekken daadwerkelijk uitnodigend zijn voor alle inwoners.
