"IBA versterkt het wij-gevoel"

Parkstad is de eerste Internationale Bauausstellung (IBA) van Nederland. De Limburgse regio zette dit Duitse instrument in om de oude mijnstreek rond Heerlen nieuw leven in te blazen. Nu de IBA zijn einde nadert staan we stil bij de impact en de geleerde lessen. Daarom organiseert Platform31 op 1 september in samenwerking met het projectbureau IBA Parkstad een speciaal symposium. In aanloop naar het symposium kijkt adviseur en lid van het kwaliteitsteam Dirk Sijmons terug op tien jaar IBA Parkstad.

Door: Mark Hendriks

De vraag of IBA het verschil kan maken, beantwoordt Dirk Sijmons met een volmondig ja. Kijk maar naar de trackrecord die de bauaustellung heeft in Duitsland, en hoe succesvol achtereenvolgende edities daar zijn geweest. “In de jaren negentig zijn de meest afgetrapte en vervuilde delen van het Ruhrgebied – zeg maar de ‘morene van de industriële gletsjer’ – onder de vlag van IBA en door de inzet van architectuur en ontwerp omgetoverd tot buitengewone landschapsparken, met een even zo buitengewoon programma, zoals balletscholen en musea. Dat had een onvoorstelbare impact op de regionale economie. De editie over de bruinkoolgebieden in het oosten was extreem interessant, de Hamburgse IBA een feest van duurzaamheid.”

Ook Parkstad, de allereerste IBA buiten Duitsland, heeft volgens de landschapsarchitect veel goeds opgeleverd, al ziet hij eveneens grote verschillen. Waar de Duitse IBA’s gekenmerkt worden door grote ingrepen in stad en landschap – gefinancierd vanuit enorme budgetten –, leunde de Limburgse editie vanaf de start op een waaier aan projecten die van onderop zijn ingediend. Daarmee werd de manifestatie weliswaar ‘van het volk’, zoals toenmalig burgemeester van Heerlen Paul Depla dat omschreef, maar raakte het grotere verhaal over de toekomst Parkstad uit beeld. “Door het ontbreken van zo’n kompasnaald, zeg maar een visie op structuurniveau, een langetermijnkoers, een handelingsperspectief voor de regio als geheel, was het niet altijd makkelijk om te bepalen welke van de ruim 300 ingediende projecten daadwerkelijk een bijdrage zouden leveren aan de ambitie die met IBA werd nagestreefd, namelijk het weer in beweging krijgen van deze oude mijnstreek.”

Pareltjes vissen

Sijmons kan het weten, want als lid van de quality board moest hij alle initiatieven beoordelen. Om uit die enorme stapel – met ook projecten die gewoon tot het takenpakket van een gemeente behoren, zoals de plaatsing van bushaltes – de pareltjes te vissen, hanteerden Sijmons en zijn collega’s heldere criteria. “De thema’s die voorzitter Jo Coenen tot prioriteit had benoemd boden houvast, zoals hergebruik, landschapsontwikkeling en het stimuleren van de maakindustrie. Daarnaast keken we of projecten zichtbare problemen zouden oplossen, of ze door experiment en uitproberen het grotere publiek wisten te bereiken, en of een koppeling werd gelegd met culturele of onderwijsinstellingen.” Uiteindelijk kregen 50 projecten het IBA-stempel toebedeeld.

In zijn functie zag Sijmons veel moois langskomen. Zoals de door Piet Oudolf en bureau Lola heringerichte tuin op landgoed Etzenrade of de leisure lane, een langzaam verkeer route die de mooiste landschappen en belangrijkste attracties verbindt. Hij was onder de indruk van het lichtkunstwerk op de Wilhelminaberg, een icoonproject dat je aldus Sijmons gewoon nodig hebt.

Nieuwe inzichten

Sijmons is bovendien blij dat we door IBA op een andere manier naar dit soort ‘regiopolitane’ gebieden zijn gaan kijken. “De boerenprotesten die nu het nieuws bepalen hangen samen met een sentiment dat in perifere gebieden als Parkstad al langer leeft: ze voelen zich vergeten, ze hebben het idee dat ze niet meetellen. Door IBA is hun zelfbewustzijn toegenomen, en zijn de kwaliteiten van de regio in het spotlicht gezet. Waar voorheen professionals nog dachten: het is geen stad, het is geen land, het is eigenlijk drie keer niks, blijkt nu dat dit gevarieerde stadslandschap over enorme kwaliteiten beschikt. Zoals de rust, zoals de natuur die altijd dichtbij is. Gaandeweg is daarvoor de metafoor patchwork geïntroduceerd.” Ook de wijze waarop de afgelopen jaren invulling is gegeven aan de leegstandsproblematiek stemt Sijmons tevreden. “In een krimpregio als Parkstad is het afbreken van woningen een gangbaar instrument om de woningmarkt te beïnvloeden. Onder de vlag van IBA is in meerdere projecten geëxperimenteerd met hergebruik. Niet alleen van bouwmaterialen, maar ook hele flateenheden. Dat heeft nieuwe inzichten opgeleverd.”

Elkaar blijven vasthouden

Helaas zijn zulke stappen niet gezet bij andere grote vraagstukken, zoals wateroverlast of droogte – problemen die volgens de landschapsarchitect alleen kunnen worden opgelost door rigoureuze hervormingen in de landbouw. Tegelijkertijd constateert Sijmons dat Parkstad in de energietransitie vooroploopt. “Toen in Den Haag het idee van de regionale energiestrategie nog bedacht moest worden, hadden ze hier al een doorwrochte studie liggen over de omslag naar duurzame energie. Bijvoorbeeld door mijnwater in te zetten in een collectief stadsverwarmingssysteem.”

Sijmons drukt de bestuurders van Parkstad op het hart om elkaar de komende tijd – zeker nu IBA stopt – ‘te blijven vasthouden’. “Ik ben bang dat de samenwerking onder druk komt te staan. Dat kunnen we niet gebruiken, nu we voor crises staan die alleen door regionale samenwerking kunnen worden opgelost.”

En tegen regio’s die overwegen om het IBA-stempel aan te vragen zegt hij: “Het maakt niet zoveel uit welk label je gebruikt. Friesland bijvoorbeeld koos enkele jaren geleden voor Culturele Hoofdstad van Europa. Het gaat erom dat zo’n manifestatie het wij-gevoel versterkt, dat het ruimte biedt aan experimenten voor de aanpak van regionale kwesties.” Dat laatste is ook voor de vakgebieden van architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur cruciaal. “Dergelijke vrije ruimtes, zoals ook de Eo Wijersprijsvraag of de Rotterdamse architectuurbiënnale, zijn voor de ontwerpdisciplines van vitaal belang. Daar doen we ontdekkingen, daar onderzoeken we vragen waarvoor geen betalende opdrachtgevers te vinden zijn.”