‘Gratis’ wonen in de slimme stad en ‘betalen’ met data

Data kunnen lucratief zijn, voor zowel gemeenten als bewoners. Aan het vergaren en gebruiken van data hangt wel een prijskaartje, waarschuwt Rosalie Koolhoven. De universitair docent IT-recht aan de Rijksuniversiteit Groningen benadrukt welke ethische vragen er spelen bij living labs en smart cities.

“Gemeenten en woningcorporaties spelen steeds vaker met de gedachte om bewoners diensten of woonruimte aan te bieden in ruil voor data. Hoewel het aantrekkelijk is om data als betaalmiddel te gebruiken, heeft het recht data niet als betaalmiddel erkend. Het koppelen van een waarde aan data is aan de ene kant gewenst – data zijn de ‘olie’ van de huidige tijd. Aan de andere kant levert het ethische vragen op als we data als geld behandelen.
Steden, wijken en huizen kunnen experimenteergebieden (living labs of smart cities) zijn waarbinnen data worden opgehaald. Data zijn afkomstig van camera’s, geluidssensoren, wifisignalen, apps, sociale media. Uit data kan informatie worden gewonnen over identiteit, locatie, gedrag, voorkeuren, persoonlijkheid, kortom: het hele leven. Computers kunnen patronen uitzoeken die dienen als basis voor (nieuw) beleid. Gemeenten kunnen hiermee experimenteren om problemen in wijken of bepaalde groepen aan te pakken.”

Data als betaalmiddel

“Dat data waardevol zijn, heeft de Europese Commissie willen vastleggen in een voorstelrichtlijn over digitale inhoud. Daarin wordt het afstaan van ‘persoonlijke en andere gegevens’ erkend als ‘tegenprestatie’, alsof je ermee betaalt. Dat klinkt terecht: data zijn waardevol voor onderzoek, voor de handel. Maar niet iedereen vindt dat een goede ontwikkeling. De European Data Protection Supervisor (de ‘privacywaakhond’) vindt dat het ruilen van data tegen een woning niet past bij de principiële aard van data. Om onze integriteit en waardigheid te beschermen, is het beter als we niet financieel worden geprikkeld om data te geven.
De discussie laat zien dat we voorzichtig moeten zijn bij experimenten. Als living labs zo groot zijn als een wijk of stad, is het onmogelijk om alle aanwezigen duidelijk te maken dat data worden verzameld. Er bestaat ook geen alternatief; je kunt een hele wijk of stad niet ‘vermijden’. Als data worden verzameld in een woning, is het geven van informatie geen probleem. Daarbij is echter het gevaar dat er voor de mensen die ‘willen’ meedoen, geen reëel alternatief bestaat, zoals een goede, betaalbare woning.”

Kijk naar de Gouden Kooi

“Het is noodzaak om burgers op een verantwoorde manier deelnemer te maken. Met welk doel wordt geëxperimenteerd? Hoe lang? Iedereen die het aangaat, moet vooraf worden geïnformeerd over het doel van een onderzoek en welke gegevens worden verzameld. De vrijwilligheid en de regels uit de Algemene Verordening Gegevensbescherming zijn natuurlijk de basis. Als living labs rechten van burgers in acht nemen, komt de maatschappelijke acceptatie er ook.
Bij een uitruil van gegevens over ‘woongedrag’ denk ik ook aan de rechtszaken over het televisieprogramma De Gouden Kooi. Deelnemers van het programma konden hun intrek nemen in een huis, werden permanent met camera’s gevolgd en waren volgens de rechter werknemers van de programmamaker. Ze kregen een voordeel (onderdak en prijzengeld) en moesten de spelregels volgen en aanwezig zijn. Deelnemers waren ‘vrij’ om te vertrekken, maar een vertrek betekende wel het einde van de ‘arbeidsrelatie’. Dat kan dus voor een living lab betekenen dat je als ambtenaar een heleboel extra collega-ambtenaren krijgt!”