Gezondheid in ruimtelijke plannen
Interview met Jacomijn Baart, Wim van Beelen en Raymond Bijen
Steeds meer partijen zien een gezonde leefomgeving als belangrijk onderdeel van ruimtelijke kwaliteit en pluspunt voor de aantrekkelijkheid van een gebied. Ook in volksgezondheidsbeleid staat de leefomgeving op de agenda. In de hartige hap geïnitieerd door Gezond in… (stimuleringsprogramma voor aanpak gezondheidsachterstanden) verkenden overheden, marktpartijen en wetenschap hoe gezondheid – als waardecreator – bijdraagt aan de businesscase van een gebiedsontwikkeling. De gemeente Utrecht is koploper op het thema gezond stedelijk leven voor iedereen. Jacomijn Baart (manager Volksgezondheid, team Cocreatie & Wijken), Wim van Beelen (adviseur gezond stedelijk leven) en Raymond Bijen (manager gilde ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid) vertellen in dit interview over gezondheid in ruimtelijke plannen en de financiering daarvan.
Gezond stedelijk leven voor iedereen
In Utrecht is de ambitie gezond stedelijk leven voor iedereen breed doorgevoerd in beleid. Veel beleidsvelden dragen bij aan gezondheid en omgekeerd draagt gezondheid bij aan ander beleid. Investeringen in duurzaamheid, groen en openbare ruimte zijn belangrijke onderdelen, net als toegang tot voorzieningen, zorg en het meedoen in de maatschappij. Raymond Bijen legt uit: “We werken met een breed opgavenoverzicht. De insteek is om verschillende velden zoals wonen, werken en groen integraal te benaderen. We bekijken bijvoorbeeld wat een groenstructuurplan bijdraagt aan verschillende opgaves zoals gezondheid stedelijk leven voor iedereen en wat we kunnen aanpassen aan het groenstructuurplan om doelen te bereiken.”
Ruimtelijke inpassing en de confrontatiesessies
Naast de brede opgavenkaart, is ook de ruimtelijke strategie voor Utrecht van belang geeft Wim van Beelen aan. “Hierin kijken we naar de wenselijke situatie in 2040. In 2016 is het koersdocument Ruimtelijke Strategie Utrecht (RSU) vastgesteld. Nu we onze ambities zoals gezondheid, groei van de stad en de wens om te verdichten samenbrengen, komen ook de dilemma’s op tafel. Voor het oplossen van knelpunten en goed afwegen van al de belangen organiseren we bij gebiedsontwikkelingen en projecten allerlei vormen van de zogeheten confrontatiesessies. Deze gaan over vaak meerdere ambities waarbij dilemma’s ontstaan. Denk bijvoorbeeld aan de ruimte die nodig is om te bewegen, voor groen, voor licht en zon en het verdichten. Gezamenlijk komen we tot creatieve oplossingen.”
Redeneren vanuit de opgave
Bijen vertelt: “We staan altijd al een integraal beleid voor, maar wat nieuw is zijn de stappen die we zetten in het opgavegericht denken.” Bijvoorbeeld in de MerwedeKanaalzone onderzoeken we hoe je alle belangen op het gebied van mobiliteit, verdichting en gezondheid goed op elkaar af kunt stemmen. Jacomijn Baart: “Vanuit Volksgezondheid adviseren we al een aantal jaar hoe je gezondheid kunt meenemen in ruimtelijke plannen. Ik heb daar een verschuiving in gezien. We zijn begonnen met op papier te adviseren over gezondheid in allerlei concrete projecten, en nu zijn we ook strategisch betrokken bij ruimtelijke beleidsvorming, dus dan kunnen we aan de voorkant bedenken hoe gezondheid meegenomen kan worden. Soms liggen de belangen van anderen zoals mobiliteit (meer fietsen en lopen) en gezondheid in elkaars verlengde, dus dat je eigenlijk hetzelfde wilt alleen vanuit een andere professie.”
Meeliften op elkaars budgetten bij het rondje Stadseiland
Het rondje Stadseiland op Kanaleneiland biedt de mogelijkheid om in een gebied als de Merwedekanaalzone juist te verdichten, door in aanpalende wijk kwaliteit voor recreatief gebruik van het groen te versterken en toe te voegen. De kosten van het rondje liggen mogelijk wel rond de 30 miljoen euro. Dat budget komt zeker niet alleen vanuit het groenstructuurplan. Wat je probeert is om vanuit een aanjaagfunctie – het groen – een multiplier effect te krijgen, zowel binnen de gemeente als extern. Van het rondje Stadseiland hebben we inmiddels een groot deel van de zone langs het Amsterdam Rijnkanaal heringericht. De provincie heeft hier aan bijgedragen vanuit een budget voor krachtwijken. We maken de relatie zichtbaarder tussen groen en gezondheid. Maar dat het nu meer over gezondheid gaat, wil niet altijd zeggen dat daar nu ook gelijk extra budget voor nodig is, benadrukt Jacomijn nog eens.
Marktpartijen enthousiasmeren en inspiratie bieden
Het rondje Stadseiland is vooral een investering in gemeentelijke grond, vertelt Raymond Bijen. We zien dat door goed overleg met de grondeigenaren die grenzen aan de groenstrook als onderdeel van het rondje, ook zij hun eigen ontwikkelplan mooi laten aansluiten op het groen en zich richten op fietsers en voetgangers. Zo zorgen we met elkaar voor meerwaarde. “Gemeente en private partijen onderzoeken hoe zij slimmer en meer samenhangend kunnen investeren.” Raymond ervaart dat partijen een extra stap willen zetten, ook als het gaat om meer betrokken te zijn bij het beheer. Hierin verkennen overheid en marktpartijen hoe ze middels geïntegreerde, langlopende contracten kunnen samenwerken. In een nieuw model zou hiervoor ook ruimte kunnen zijn voor activiteiten die aan gezondheid bijdragen, dus breder dan alleen de eigen woning.
Tendervoorbeeld Utrecht, 25 procent scoren op gezondheid
Bij de ontwikkeling van de NPD-Strook in Utrecht is in de tenderfase het onderdeel gezondheid nadrukkelijk meegenomen. De wens is om een gemengd stedelijk woonprogramma te realiseren in de wijk Overvecht op een plek van voorheen een distributieloods. Bij de tendering is aan marktpartijen gevraagd om naast het ontwerp een visie op meerdere onderdelen te geven: parkeren, duurzaamheid, participatie, afzetbaarheid en levendigheid (de maatschappelijke waarde van de plek). Om tot een winnaar uit de ontwerpen te komen is de score van het plan op gezond stedelijk leven voor 25 procent meegewogen. Het gaat om oplossingen als toegankelijkheid en ontmoeting, flexibiliteit en functiewijziging en een bijdrage aan de duurzaamheids- en de energieprestatie score. In het gekozen ontwerp komt gezondheid op verschillende manieren tot uiting.
Zonder ambitie, kennis en een vlot team lukt het niet
Naast het creëren van randvoorwaarden en een goede uitvraag in een tender, weet de gemeente Utrecht ook andere spelers te inspireren binnen het frame van gezond stedelijk leven voor iedereen. “Zonder een goed lopend intern proces lukt dit allemaal niet. We moeten kennis hebben van de inhoud én de stad”, stelt Raymond Bijen. Daarnaast is het uitspreken van ambitie enorm belangrijk vult Jacomijn Baart aan. Want de geld- en investeringsstromen zijn een middel om ambities te realiseren. Niet alles lukt. Wezenlijke vragen die bij de gebiedsontwikkeling blijven spelen zijn: Wat hebben we er eigenlijk voor over. Welke waarde heeft het, hoe maak je dat zichtbaar en in welke geldstroom? Financieren we dit als overheid of levert het ook meerwaarde op voor omgeving, bewoners en de woningen. Zijn er geen andere investeerders te vinden die daar in mee willen doen? Het is nodig om met elkaar het gesprek te voeren, om iets breder te kijken, en met elkaar het erover hebben hoe belangrijk we dit vinden en wat het ons waard is.
Kader gezondheid als waardecreator
Op 14 januari 2019 verkenden overheden, marktpartijen en wetenschap met elkaar tijdens een hartige hap het vraagstuk rond waardebepaling van gezondheid in gebiedsontwikkeling van vernieuwingswijken. Hoe bepaal je wat de waarde van gezondheid is en hoe kan de waardecreatie worden gekapitaliseerd of onderdeel zijn van besluitvorming? De hartige hap is een initiatief van Gezond in… waar Platform31 en Pharos samen in optrekken om gemeenten te stimuleren en inspireren om gezondheids-achterstanden te verkleinen. Een van de thema’s binnen dit programma is gezonde leefomgeving. In de Hartige Hap zoomden we in op gebiedsontwikkeling in of nabij de (stads)wijken met een lagere sociaal-economische status (SES), waar gezondheidsproblemen veelal hoog zijn. We zien drie mogelijkheden van waardecreatie in gebiedsontwikkeling in deze wijken en het in beeld brengen van de meerwaarde van gezondheid:
- De eerste optie richt zich vooral op het beleidsmatig prioriteit geven aan gezondheid en het aanpassen van de financiële paragraaf van een wijkontwikkelingsplan bijvoorbeeld door social return toe te voegen. In gebiedsontwikkeling wordt vaak nog gerekend vanuit de bekende planeconomische modellen (integraal en grondexploitatie), ook al wordt meer en meer benadrukt dat deze financiële sturingsmodellen voor gebiedsontwikkeling minder werken.
- De tweede optie richt zich dan ook meer op de wijze waarop de overheid marktpartijen kan motiveren om gezondheid als kwaliteit mee te nemen in gebiedsontwikkeling. Denk hierbij aan randvoorwaarden in de aanbesteding, sturen met omgevingswaarden en wellicht als onderdeel van anders rekenen in de grondexploitatie.
- Als derde mogelijkheid zien we dat nieuwe partijen investeren in deze ontwikkeling, denk aan het IVN en haar campagne van de tiny forests, waarbij in Leidsche Rijn in Utrecht ASR real estate het tiny forest financiert, maar ook partijen als Staatsbosbeheer, pensioenfondsen, banken die anders beoordelen en fondsen die een bijdrage leveren aan het parkonderhoud.
In een reeks interviews gaan we in op hoe bovenstaande mogelijkheden in de praktijk tot uiting komen.
