Circulaire economie bij de verduurzaming van bestaande wijken: een roadmap

Als het aan het Rijk ligt, heeft Nederland in 2050 een economie zonder afval: een circulaire economie. Momenteel is slechts 9 procent van ons totale grondstoffengebruik afkomstig van gerecycled materiaal. Dat betekent dat we – en zeker gemeenten – aan de bak moeten. Maar hoe dan? In Den Helder heeft kennis- en netwerkorganisatie Platform31 de circulaire opgave meteen gekoppeld aan de verduurzaming van een wijk. Dat levert een handige roadmap op voor andere gemeenten: zo transformeer je naar een circulaire economie én aardgasvrije wijken.

Door Fenneke van der Aa

Gemeenten hebben het al druk genoeg met alle ruimtelijke en duurzame opgaven; we moeten van het aardgas af, onze CO₂-uitstoot verlagen en onze woningen en gebouwen verduurzamen. Het ondergeschoven kindje lijkt vooralsnog circulariteit, al moeten we wel toewerken naar een circulaire economie in 2050 – het kabinet heeft voor 2019 en 2020 onlangs 80 miljoen euro hiervoor beschikbaar gesteld. Dat efficiënter gebruik en hergebruik is ook hard nodig, want grondstoffen worden steeds schaarser naarmate de bevolking en welvaart in de wereld blijven groeien. We moeten dus onze grondstoffen, energie en materialen optimaal inzetten en volledig hergebruiken, waarbij niets verloren gaat van de winning tot consumptie en waarbij de reststroom van het ene proces, de grondstof is voor het andere. Maar hoe?

De transitie naar een circulaire economie brengt vooralsnog veel kopzorgen bij veel gemeenten. Toch is de Europese Commissie enthousiast. Het biedt namelijk kansen om ‘onze economie te transformeren en nieuwe en duurzame concurrentievoordelen voor Europa te genereren’. Ook TNO laat mooie cijfers zien op basis van de mogelijkheden van een circulaire economie. Zo kan deze transitie ruim 50.000 banen creëren en 7 miljard voor de Nederlandse economie opleveren. Ook helpt de circulaire transitie andere doelstellingen behalen. We verminderen bijvoorbeeld 10 procent van onze CO₂-uitstoot, besparen 20 procent van het waterverbruik in de industrie en hoeven een kwart minder primaire grondstoffen uit het buitenland te importeren met een circulaire economie. Dat klinkt allemaal goed en wel, maar waar begin je als gemeente? Hoe maak je werk van circulariteit?

Circulaire denkkracht

Bij Platform31 zien ze ook dat er veel vragen circuleren rondom circulariteit. “Veel gemeenten weten niet precies wat circulariteit inhoudt en welke acties en vragen allemaal op hen afkomen. We wilden daarom tot een leidraad voor gemeenten komen”, zegt senior projectleider Paola Huijding, die eerder betrokken was bij de Platform31-masterclasses Circulaire gebiedsontwikkeling en meeschreef aan Groenboek: circulariteit en gebiedsontwikkeling over circulair aanbesteden. “Circulariteit biedt bovendien grote kansen voor gemeenten. Daarom wilden we meteen in kaart brengen hoe je die kansen kunt benutten in de energietransitie en de verduurzaming van de wijk: hoe zorg je voor de integratie van een circulaire aanpak bij het verduurzamen en aardgasvrij maken van wijken?”

De link tussen de energietransitie en de circulaire economie is niet alleen op papier logisch. De recycling van grondstoffen, het hergebruik van producten en slimmere producten en productieprocessen leidt daadwerkelijk tot minder en ander grondstoffengebruik – de eerste stap richting een circulaire economie – en dat levert meteen een aanzienlijke CO₂­-besparing op. Toch betekent een focus op CO₂-reductie niet automatisch dat de milieubelasting kleiner wordt of dat grondstoffen worden hergebruikt of optimaal worden ingezet. “Deze opgaven liggen in elkaars verlengde, maar je moet ze wel bewust koppelen”, aldus Huijding. “Met de roadmap Circulariteit leggen we bewust de link tussen de circulaire doelstellingen en die van het Klimaatakkoord. We kijken bijvoorbeeld welke sloop- en bouwmaterialen de wijk uit- en ingaan. Hoe geef je sloopmaterialen een tweede leven? Hoe organiseer je de afvalstromen? En hoe zorg je dat nieuwe materialen zoveel mogelijk biobased of gerecycled zijn? Zo kun je met de roadmap Circulariteit een overtuigend en integraal verhaal uitdenken en uitrollen, dat aansluit bij de circulaire en klimaatdoelstellingen. Daarmee zorg je dat ook bij het gemeentebestuur de knop omgaat. Met de G40 gaan we met deze roadmap nu ook aan de slag.”

Uitdenken in Den Helder

Om aan te sluiten bij de gemeentelijke praktijk, zocht Platform31 een gemeente om samen op onderzoek te gaan: hoe kan de gemeente een bestaande wijk verduurzamen en circulair maken? “Dat kon in Den Helder, waar we samen een aanpak hebben ontwikkeld voor de Schouten en Schepenenbuurt”, aldus Huijding. “We zijn de gemeente ontzettend dankbaar, want hun vragen en input zorgden dat we het proces op een logische manier in kaart konden brengen en leidden tot de roadmap Circulariteit, waarmee je een strategisch plan van aanpak kunt opstellen.”
In de roadmap voor verduurzaming van de wijk worden de drie hoofdthema’s warmtetransitie, energieopwekking en circulariteit handzaam uitgedacht in kleinere subthema’s, die telkens worden gekoppeld aan de technische opgave, de kosten en het draagvlak. Daaruit vloeien de overwegingen en acties voor de gemeente: wat kun je met de huidige technieken? Welke ambities heb je en wat is daarvoor nodig? En hoe houd je rekening met het gedrag van inwoners bij het behalen van het gewenste resultaat? Zo breng je stap voor stap in beeld wat nodig is om jouw gemeente circulair te maken, terwijl je een bestaande wijk gaat verduurzamen. En daarmee kun je je beleid aanscherpen of opstellen en het bestuur onderbouwde argumenten overhandigen voor dat beleid.

Draagvlak en gedrag

Een circulaire aanpak van de verduurzaming van wijken start volgens de roadmap Circulariteit met sociaaleconomische data-inzichten over de wijk, voordat je op de subthema’s de inhoud opzoekt. “Met behulp van data van het Kadaster en het Centraal Bureau voor Statistiek moet je eerst een integrale analyse van de beoogde wijk uitvoeren”, vertelt Huijding. “Je kijkt dan onder andere naar de bouwkundige staat, typologie en waarde van de woningen, naar wie daar wonen en wie de woningeigenaren zijn. Welke inkomensgroepen leven hier? Wat is hun stemgedrag? Hoe oud zijn ze? Maar ook: wat is hun energieverbruik? Wat is de WOZ-waarde van de huizen? Een helder beeld van de huidige bewoners en stand van zaken helpt bij elk subthema keuzes maken. Je kunt bijvoorbeeld de kosten van de verduurzaming berekenen in verhouding tot het gemiddeld inkomen in de wijk. Ook weet je daardoor als gemeente wat je moet organiseren of faciliteren en wie je gesprekspartners zijn.”

De roadmap Circulariteit vraagt daarnaast duidelijk om samenspraak met de inwoners. “Als je een wijk minder afhankelijk wil maken van fossiele grondstoffen en duurzame, gemeenschappelijke oplossingen wil bedenken om te voorkomen dat we voortdurend spullen en energie produceren, kopen en weggooien, dan is inspraak van en inzicht in je inwoners essentieel”, benadrukt de circulariteitsexpert van Platform31. “Je moet ook hier, net als de Omgevingswet voorschrijft, nadenken over participatie en inwoners en bedrijven actief betrekken bij je beleid. Anders heb je misschien mooie plannen, maar geen draagvlak. Ook is het essentieel dat je je beleid afstemt op het gedrag van je inwoners en daarover keuzes maakt: wil je dat gedrag veranderen? Of wil je juist onafhankelijk handelen van dat gedrag? Dat bepaalt je beleid, acties en kosten: laat je plastic door je inwoners scheiden? Of ga je afval collectief inzamelen en zelf later het plastic scheiden? De roadmap Circulariteit vraagt je vooral na te denken over je einddoel als gemeente: gaat het jou om beleidsdoelstellingen behalen? Of wil je bijvoorbeeld dat je inwoners bewust zijn hoeveel water zij verbruiken?”